Υπάρχουν πολιτισμοί πιο ίσοι από τους άλλους;

Κυριακάτικη, 9 Ιανουαρίου 2000

Απόσπασμα από συζήτηση του Κορνήλιου Καστοριάδη με τον Γάλλο κοινωνιολόγο Allain Caillé και τη Βελγίδα φιλόσοφο Chantal Mouffe που σύμφωνα με την εφημερίδα, έγινε λίγους μήνες πριν τον θάνατό του.

Allain Caillé: Δεν αντιλαμβάνομαι πώς συμβιβάζεται η θέση σας ότι όλοι οι πολιτισμοί έχουν αξία με τη θέση σας ότι ένας ανάμεσά τους είναι πιο ίσος από τους άλλους, ο πολιτισμός της ελληνικής κοινωνίας,. Συναφές ερώτημα: σε ποιο βαθμό ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός είναι ο νόμιμος κληρονόμος του αρχαιο-ελληνικού πολιτισμού και έχει και αυτός το δικαίωμα να είναι πιο ίσος από τους άλλους;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Πρώτον, δεν μιλώ για την ελληνική κοινωνία αποκλειστικά. Μιλώ για το κίνημα αυτονομίας σε αυτό το τμήμα της οικουμενικής ιστορίας που είναι το ελληνο-δυτικό τμήμα. Δεν πρόκειται μόνο για την Ελλάδα. Πρόκειται αναμφίβολα και για τη δυτική  Ευρώπη με αφετηρία μιαν ορισμένη στιγμή, πιθανόν στον 11ο ή 12ο αιώνα. Δεύτερον, πάντοτε έμπαινα στον κόπο να υποστηρίζω ότι δεν θεωρώ πως ο ελληνικός πολιτισμός ή, εννοείται, ο δυτικός πολιτισμός, ακόμη και σε ό, τι το καλύτερο διαθέτουν, είναι ένα μοντέλο για την υπόλοιπη ανθρωπότητα ή για μας τους ίδιους στο μέλλον. Λέω απλώς ότι εδώ υπάρχει η απαρχή κάποιου πράγματος, υπάρχει ο σπόρος κάποιου πράγματος. Τι είναι αυτός ο σπόρος;

Advertisement

“Ζούμε στην κοινωνία των λόμπι και των χόμπι”

Κυριακάτικη, 17 Δεκεμβρίου 2000

Απόσπασμα από την Άνοδο της ασημαντότητας, σε προδημοσίευση από την εφημερίδα.

Τίθεται το ερώτημα αν μπορούν ακόμα οι δυτικές κοινωνίες να κατασκευάσουν το είδος εκείνο ατόμου που είναι απαραίτητο για τη συνέχιση της λειτουργίας τους.

Το πρώτο και κύριο εργαστήριο κατασκευής σύμμορφων προς την κοινωνία ατόμων είναι η οικογένεια. Η κρίση της σύγχρονης οικογένειας δεν έγκειται μόνο ούτε κυρίως στη στατιστική της διάλυση· το βασικό είναι ο θρυμματισμός και η αποσύνθεση των παραδοσιακών ρόλων – άντρας, γυναίκα, γονείς, παιδιά –  και η συνέπειά τους: ο άμορφος αποπροσανατολισμός των νέων γενεών. Όσα είπαμε προηγουμένως για τα κινήματα των τελευταίων είκοσι χρόνων ισχύουν και γι’ αυτόν τον τομέα (αν και, στην περίπτωση της οικογένειας, η διαδικασία χρονολογείται από πολύ παλιότερα. Έχει αρχίσει, προκειμένου για τις πιο “εξελιγμένες” χώρες, εδώ και τρία τέταρτα  του αιώνα). Η αποσύνθεση των παραδοσιακών ρόλων αντανακλά τη ροπή των ατόμων προς την αυτονομία και περιέχει σπέρματα χειραφέτησης. Έχω όμως επισημάνει από παλιά την αμφισημία των συνεπειών της. Όσο περνούν τα χρόνια, τόσο περισσότερο δικαιούμαστε ν’ αμφιβάλλουμε κατά πόσον η διαδικασία αυτή οδηγεί στην εκκόλαψη νέων τρόπων ζωής και όχι στον αποπροσανατολισμό και την ανομία.

Ο θάνατος του Λένιν

Το Βήμα, 29 Απριλίου 1990

Η κατάρρευση της Ρωμαϊκής Aυτοκρατορίας διήρκεσε τρεις αιώνες. Δύο μόλις χρόνια επήρκεσαν, και μάλιστα χωρίς την έξωθεν βοήθεια των βαρβάρων, για να εξαρθρωθεί πλήρως το παγκόσμιο δίκτυο εξουσίας που ήλεγχε η Μόσχα, για να εγκαταλειφθούν δια παντός οι φιλοδοξίες του να ηγεμονεύσει μια μέρα στον πλανήτη και για να αχρηστευθούν οι οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις που το συντηρούσαν. Όσο κι αν την αναζητήσαμε μετά μανίας, στάθηκε αδύνατο να βρούμε μιαν ιστορική αντιστοιχία γι’ αυτή την καταλυτική κονιορτοποίηση εκείνου που ως μόλις χθες θεωρείτο ατσάλινο φρούριο. Ο φοβερός μονόλιθος από γρανίτη έγινε ξαφνικά διάφανος, σαν τον ιστό αράχνης, ενώ αντίθετα η φρίκη, η βαρβαρότητα, το ψέμα και η παράνοια του συστήματος – όπως σιγά σιγά αποκαλύπτονταν – πήραν τερατώδεις διαστάσεις, ξεπερνώντας και τη νοσηρότερη φαντασία…

Η γέννηση της πολιτικής σκέψης

Το Βήμα, 1 Φεβρουαρίου 2004

Ιδού το κεντρικό ζήτημα της υπόθεσης: δεν υπήρξε, ως τώρα, πραγματική πολιτική σκέψη. Υπήρξε, σε ορισμένες περιόδους της Ιστορίας, μια πραγματική πολιτική δραστηριότητα – και η σκέψη που εξυπακούεται από αυτή τη δραστηριότητα. Η σαφής πολιτική σκέψη ήταν μόνο πολιτική φιλοσοφία, δηλαδή επαρχία της φιλοσοφίας, υποταγμένη σε αυτήν, σκλάβα της μεταφυσικής, δέσμια των μη συνειδητών προϋποθέσεων της φιλοσοφίας και βεβαρημένη με τις ασάφειές της.

Η δήλωση αυτή μπορεί να φαίνεται παράδοξη. Θα φανεί λιγότερο ως τέτοια αν θυμηθούμε ότι με τον όρο πολιτική εννοώ τη συνειδητή δραστηριότητα η οποία στοχεύει στην καθιέρωση* της κοινωνίας από την ίδια την κοινωνία· ότι μια τέτοια δραστηριότητα δεν έχει έννοια ως συνειδητή δραστηριότητα παρά μόνο μέσα στον ορίζοντα της ερώτησης: τι είναι η κοινωνία; Τι είναι η καθιέρωσή της;  Σε τι προσβλέπει αυτή η καθιέρωση;

H “μαθητική συντροφιά”

Το Βήμα, 10 Αυγούστου 1986

Επιστολή του Κορνήλιου Καστοριάδη στην εφημερίδα.

Κύριε Διευθυντά:

Μένοντας μόνιμα στο εξωτερικό, δεν μπορώ να παρακολουθώ τον ελληνικό Τύπο. Φθάνουν μόνο από καιρό σε καιρό στα αυτιά μου ασαφείς ειδήσεις για δημοσιεύματα σχετικά με τη σύλληψη απ’ την Ασφάλεια της συντροφιάς μας το 1939. Μια και βρίσκομαι αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα σας παρακαλώ να μου επιτρέψετε να χρησιμοποιήσω τη φιλοξενία σας, με αφορμή το άρθρο του φιλτάτου Τάκη Κύρκου “Η μαθητική τάξη πάει εξορία” (“Το Βήμα”, της 3.8.’86, σελ.34)  για να διορθώσω μερικές ανακρίβειες και ασάφειες που περιέχει και να πω πολύ συνοπτικά, για πρώτη και τελευταία φορά, τι και πώς συνέβη τότε κατά την αντίληψή μου.

“Άνθρωπος, ο βασικός εχθρός του… ανθρώπου”

Ελευθεροτυπία, 14 Δεκεμβρίου 1993

Συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στους φοιτητές της Ecole des Sciences Politiques που δημοσιεύθηκε στην ετήσια έκδοση του περιοδικού τους La Planete Verte (Παρίσι 1993).

Ερώτηση: Τι είναι για σας οικολογία;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Η κατανόηση του εξής βασικού γεγονότος, ότι δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική ζωή που να μη λαμβάνει υπόψη, κατά τρόπο κεντρικό, το περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται.

Κατά περίεργο τρόπο, η κατανόηση αυτή φαίνεται να υπήρξε πολύ περισσότερο παλαιότερα, στις άγριες ή παραδοσιακές κοινωνίες. Ακόμη και πριν από μια γενιά, υπήρχαν στην Ελλάδα χωριά που ανακύκλωναν σχεδόν τα πάντα. Στη Γαλλία, η συντήρηση των ρεόντων υδάτων, των δασών κ.τ.λ. αποτελεί μέριμνα που διαρκεί εδώ και αιώνες.

Οι άνθρωποι μπορεί να μην είχαν “επιστημονική γνώση”, είχαν όμως μια “αφελή” αλλά στέρεη συνείδηση της ζωτικής τους εξάρτησης από το περιβάλλον (δείτε και το φιλμ “Ντέρσου Ουζάλα”). Αυτό άλλαξε ριζικά με τον καπιταλισμό και τη μοντέρνα τεχνολογία, που βασίζονται σε μια συνεχή και ταχεία αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, πράγμα που επισύρει καταστροφικά και ήδη ορατά αποτελέσματα στη γήινη ατμόσφαιρα. Αν βαριέστε τις επιστημονικές συζητήσεις, δεν έχετε παρά να δείτε τις ακτές ή τον αέρα των μεγαλουπόλεων. Γι’ αυτό είναι πλέον αδύνατο να συλλάβουμε μια πολιτική, άξια του ονόματός της, χωρίς μια μείζονα οικολογική μέριμνα.

Παγκόσμια δημοκρατική αναγέννηση ή κάποια εφιαλτική ουτοπία

Ελευθεροτυπία, 30 Δεκεμβρίου 1997

Η τελευταία δημόσια παρέμβαση του Κορνήλιου Καστοριάδη στην Πράγα, στη συνάντηση  Forum 2000 (4-6 Σεπτεμβρίου 1997).

Οι οργανωτές του “Forum 2000”, πολύ σωστά, αν και το πρόβλημα θα εμφανιζόταν έτσι κι αλλιώς, συμπεριέλαβαν στο πρόγραμμα των συζητήσεών μας το θέμα “αρμονίες, δυσαρμονίες και εντάσεις στον σημερινό κόσμο”. Αυτό ακριβώς πρόκειται να εξετάσουμε εδώ, τώρα.

Θα ήθελα πάντως, σε σχέση με το θέμα μας, να ξεκαθαρίσω κάτι από την αρχή: τίποτα δεν είναι σίγουρο και δεδομένο για τον άνθρωπο, τίποτα δεν είναι δεδομένο, ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι θα ζούσαμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο. Ειδικότερα, θέλω να δώσω ιδιαίτερη έμφαση – πρέπει να το καταλάβουμε βαθιά – στο ότι δεν υπάρχει κληρονομήσιμη παράμετρος στην “ανθρώπινη φύση”. Δεν υπάρχει ουδεμία εγγύηση για μια αδιάκοπη ηθική, πολιτική, πνευματική “πρόοδο”. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι και η “τεχνική πρόοδος” έχει γνωρίσει στην Ιστορία περιόδους τελμάτωσης ή ακόμη και οπισθοχώρησης.

“Τι απέγινε το πάθος για την ελευθερία;”

Κυριακάτικη, 4  Ιανουαρίου 1998

Συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στην ιταλική εφημερίδα L’Unità που δημοσιεύτηκε την 18η Απριλίου του 1990.

Ερώτηση: Η αποτυχία της ιστορικής εμπειρίας του κομμουνισμού δεν αμφισβητείται. Αυτό για το οποίο γίνεται συζήτηση είναι το εύρος αυτής της αποτυχίας και τα προβλήματα που αυτή θέτει στην πολιτική κουλτούρα της αριστεράς. Μπροστά στην κατάρρευση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευρώπης διατυπώνονται μια σειρά αναλύσεις, από εκείνες που ενοχοποιούν το σταλινικό μοντέλο ως τις άλλες, τις γενικότερες, που εμπλέκουν και τις αξίες του σοσιαλισμού ή ακόμη και εκείνες που θέτουν υπό αμφισβήτηση την ίδια την κουλτούρα του δημοκρατικού ριζοσπαστισμού, ιστορικό τέκνο της οποίας είναι ο κομμουνισμός.

Κορνήλιος Καστοριάδης: Αν με ρωτάτε ποια αποτελέσματα μπορεί να έχει η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στο δημοκρατικό επαναστατικό σχέδιο αυτονομίας και χειραφέτησης που επεξεργάστηκε στους τελευταίους αιώνες – μετά από μια πρώτη εμφάνιση στην αρχαία Ελλάδα – η δυτική κουλτούρα, ε, λοιπόν, φοβούμαι ότι θα είναι αρκετά αρνητικά. Όπως πάντα, οι άνθρωποι σκέφτονται περνώντας από το άσπρο στο μαύρο και ήδη όλοι οι απολογητές του φιλελευθερισμού αντλούν από όσα συνέβησαν ένα και μοναδικό συμπέρασμα: ο καπιταλισμός θριάμβευσε.

“Αυτονομία ή βαρβαρότητα”

Κυριακάτικη, 20 Μαρτίου 1994

Συνέντευξη του Κορνήλιου Καστοριάδη στην Τέτα Παπαδοπούλου.

Ερώτηση: Κύριε Kαστοριάδη, έχετε αφιερώσει ένα τμήμα του έργου σας στην ανάλυση των πρώην ανατολικών καθεστώτων. Εξίσου όμως σας έχει απασχολήσει η κατάσταση του δυτικού κόσμου. Ήθελα να σας ζητήσω να σκιαγραφήσετε το σημερινό δυτικό άνθρωπο. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Ποιος είναι ο homo occidentalis των ημερών μας;

Κορνήλιος Καστοριάδης: Κατά πρώτη προσέγγιση, ο σημερινός δυτικός άνθρωπος – συμπεριλαμβανομένου, από αυτή την άποψη, και του Nεοέλληνα – είναι ένα άτομο περιορισμένο στην καθαρά ιδιωτική του σφαίρα, που ενδιαφέρεται μόνο για το βιοτικό του επίπεδο. Προσπαθεί να συγκαλύψει την έλλειψη κάθε νοήματος από τη ζωή του και τη θνητότητά του με τα διάφορα καταναλωτικά “αγαθά”. Χειραγωγείται από τους δήθεν πολιτικούς ή είναι τόσο αποκαρδιωμένος από την πολιτική κατάσταση, ώστε απέχει. Ταυτοχρόνως, είναι αποχαυνωμένος από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Χαζεύει σίριαλ και κατά το μάλλον ή ήττον χάφτει αυτά που του σερβίρουν ως “νέα” οι τηλεοπτικοί συνάδελφοί σας.

Η εποχή της γενικευμένης αδιαφορίας

Ελευθεροτυπία, 11 Δεκεμβρίου 1998

Συζήτηση του Kορνήλιου Kαστοριάδη με τον Μεξικανό ποιητή και φίλο του Octavio Paz στη ραδιοφωνική εκπομπή Répliques της France Culture τον Ιούλιο του 1996.

Octavio Paz: Θεμέλιο της δημοκρατίας είναι η πολλαπλότητα των απόψεων, η οποία εξαρτάται από την πολλαπλότητα των αξιών. Σήμερα, όλοι οι θεσμοί της σύγχρονης κοινωνίας και, κυρίως, οι μηχανισμοί της – όπως, λόγου χάριν, η αγορά και η διαφήμιση –  καταστρέφουν την πολλαπλότητα υποτάσσοντας κάθε αξία στις τιμές της αγοράς.

Με την έννοια αυτή, η αγορά  μεταμορφώνει την πολλαπλότητα των αξιών σε μια μοναδική αξία, η οποία βασίζεται στη χρησιμότητα και όχι σε κάποια έννοια ηθικής.

Σίγουρα, ζούμε σε μια περίοδο εκφυλισμού της δυτικής κοινωνίας· εκφυλισμού που συμπίπτει  με την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα είναι η συνύπαρξη των επιτευγμάτων της επιστήμης και της τεχνολογίας με τον βαθύτατο μηδενισμό και την κατάρρευση των αξιών. Όλα έχουν υποταχθεί στους νόμους της οικονομίας και της κατανάλωσης. Οι πολίτες έχουν μετατραπεί σε καταναλωτές.

“Στην Ελλάδα γελοιοποιήθηκαν και ο σοσιαλισμός και η βαρβαρότητα…”

Ελευθεροτυπία, 16 Φεβρουαρίου 1989

Συνέντευξη Τύπου του Κορνήλιου Καστοριάδη την 15η Φεβρουαρίου 1989 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.

Ερώτηση: Θα σας παρακαλούσα να μας λέγατε για τους αγώνες σας στην Ελλάδα, πριν φύγετε στο εξωτερικό και για την επαφή που είχατε νέος με τον Α. Παπανδρέου.

Κορνήλιος Καστοριάδης: Τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας του Μεταξά οργανώθηκα, στην 6η Γυμνασίου, σε πυρήνα της Κ.Ν.Ε. στο 8ο Γυμνάσιο Αρρένων. Στη συνέχεια μόλις μπήκα στο Πανεπιστήμιο συνδέθηκα φιλικά με τον Ανδρέα Παπανδρέου και με άλλους 3 φίλους είχαμε μια κοινή παρέα. Διαβάζαμε μαζί και τρώγαμε παγωτό τα βράδια στην Αίγλη, στο Ζάππειο. Ο Παπανδρέου ανήκε τότε σε μια τροτσκιστική οργάνωση και προσπάθησε, χωρίς αποτέλεσμα, να μας εντάξει σε αυτήν. Μας πουλούσε όμως ένα φυλλάδιο της οργάνωσης. Τον Ιούνιο του 1939 η Ασφάλεια συλλαμβάνει τον Α. Παπανδρέου κι όλη την παρέα. Είχαμε προσυνεννοηθεί αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, να πούμε ότι η σχέση μας ήταν αποκλειστικά φιλική. Δυστυχώς ο Παπανδρέου είπε στην Ασφάλεια ότι ήμασταν αγοραστές του φυλλαδίου της οργάνωσης. Μετά διακόψαμε επαφή κι ο πατέρας του έστειλε τον Ανδρέα στην Αμερική.